1. Wat is een school zonder afval?
Een school zonder afval (op sommige plekken in het land ook wel Afvalvrije school genoemd) roept vragen op. Bij ons was de eerste reactie "Dat kan toch niet, er komt toch altijd afval vrij?" Het antwoord is dat een school zonder afval probeert te voorkomen dat afval ontstaat en het afval dat toch ontstaat, wordt 100% apart ingezameld en als grondstof verwijderd en door anderen gebruikt.
Dit betekent dat je papier, glas, batterijen, PMD (plastic, metaal drinkpakken), GFT (groente, fruit- en tuinafval) apart verwijdert. En vervolgens probeer je de hoeveelheid restafval tot een minimum te beperken. In het rapport Afvalloze school en de inspiratiegids afvalvrije scholen lees je dat een school die nog maar weinig restafval heeft (minder dan 30%) zichzelf afvalloze school mag noemen.
Onderstaand plaatje laat zien dat er maar 20-30% echt overig afval is. Onderstaande taartdiagrammen laten zien dat ca 75% nog ongesorteerd wordt ingezameld (bron: rapport Afvalvrije school).
Figuur 1: Afvalscheiding op scholen
2. Afval op school en contracten
Bij veel mensen leeft -overigens niet onlogisch- de gedachte dat de inzameling van afval een taak is van de gemeente. Alleen is dat maar deels waar. De gemeente is verantwoordelijk voor de inzameling van huishoudelijk afval (HHA) en al het andere afval wordt aangeduid als Bedrijfsafval. Voor huishoudelijk afval betalen inwoners afvalstoffenheffing. Voor bedrijfsafval moeten partijen zelf een contract sluiten met een private inzamelaar. Bij scholen is dus sprake van bedrijfsafval en zij moeten hun afval commercieel laten verwijderen op basis van een contract met een van de inzamelaars. In sommige gemeenten is dat voor scholen anders, maar daar komen wij later op terug (zie kopje Gemeentelijk beleid). Door deze afzonderlijke contracten zie je ook verschillende inzamelaars door de steden en dorpen rijden om het afval op te halen.
Het sluiten van een contact gebeurt door het schoolbestuur. Zij doen dit meestal in één keer voor al hun scholen of ze doen het samen met meerdere schoolbesturen om zo een goede deal te krijgen. Er zijn ook bedrijven die daarvoor collectieve tenders uitschrijven waar schoolbesturen aan mee kunnen doen.
In de praktijk blijkt dat veel schoolbesturen bij de aanbesteding inzetten op de goedkoopste inzameling. Duurzaamheid van de aanbieder of het invoeren van gescheiden afvalinzameling wordt vanwege mogelijk hogere kosten vaak buiten de aanbesteding gelaten. (Voor de afvalinzamelaars is inzamelen op basisscholen geen aantrekkelijke businesscase). Vanuit afvaleducatie.nl zijn wij van mening dat dit een gemiste kans is. Als onderwijsinstelling geef je onderwijs over grondstoffen en afval op school. De kinderen moeten veelal thuis ook afval scheiden, dan kan je als school toch in je eigen bedrijfsvoering niet achterblijven door geen afval te scheiden.
3. Beleid ten aanzien van afval
Landelijk beleid
Het landelijk beleid wordt om de zoveel tijd vastgelegd. Op dit moment is dat in het landelijk afvalbeheerplan 2017-2019 (LAP3). Voor bedrijfsleven en dus ook scholen is er een uitwerking in VANG Buitenshuis. VANG staat voor Van Afval Naar Grondstof. VANG Buitenshuis wil de hoeveelheid restafval van de kantoor-, winkel- en dienstensector van 2 naar 1 miljoen ton terugbrengen voor 2022. Dit is 50% reductie en die doelstelling geldt ook voor scholen.
Algemene doelstelling is dat toegewerkt wordt naar een circulaire economie. In 2050 wil Nederland volledig circulair zijn. En in 2030 wil Nederland 50% minder primaire grondstoffen gebruiken.
Op de website van het programma VANG Buitenshuis staat een aparte sectorpagina voor het onderwijs. Rijkswaterstaat is projectleider van het programma VANG Buitenshuis.
Gemeentelijk beleid
Zoals aangegeven bij het kopje over contracten is de gemeente verantwoordelijk voor de inzameling van huishoudelijk afval. De gemeente is ook verantwoordelijk voor afval in de openbare ruimte (plaatsen en legen van afvalbakken in de openbare ruimte en opruimen van zwerfafval). De inzet van de gemeenten wordt betaald uit de afvalstoffenheffing voor inwoners.
Alhoewel de gemeente formeel niets te zeggen heeft over de afvalverwijdering door scholen, is het wel zo dat gemeenten jongeren willen betrekken bij de transitie naar een circulaire economie en bij het tegengaan van zwerfafval. Gemeenten kunnen dit doen door natuur- en milieueducatie (NME) over afval en circulaire economie. En gemeenten kunnen specifieke projecten daartoe steunen zoals de Landelijke Opschoondag of projecten op de Dag van de Duurzaamheid of deelname aan een specifiek afvalproject.
Sommige gemeenten zijn een stap verder gegaan. Zij hebben de stelling dat onderwijs over afval en circulaire economie in scholen gepaard moet gaan met afvalscheiding op de scholen. Zij hebben afvalscheiding op scholen als ‘algemeen belang’ aangeduid. In de meeste gevallen zijn hiertoe raadsbesluiten genomen. Hierdoor is een uitzondering op de wet ‘Markt en overheid’ gemaakt en kan een lager dan marktconform tarief worden gehanteerd, maar belangrijker in dit geval is dat gemeenten schoolafval als huishoudelijk afval mogen inzamelen. De praktijk hiervan is dat in veel gemeenten met hun inzamelaar van Huishoudelijk afval de stromen PMD (plastic, metaal en drinkpakken) en GFT (groente, fruit en tuinafval) via het huishoudelijk afval worden ingezameld en dat scholen zelf alleen voor hun restafval nog een private verwijderaar moeten inhuren. In sommige gemeenten kan dit ook door de gemeentelijke inzamelaar worden verzorgd.
Deze ‘algemeen belang-route’ heeft nog wel enige addertjes onder het gras. Het eerste is dat algemeen belang niet per definitie wil zeggen dat private bedrijven het dan niet meer mogen inzamelen. De tweede is dat bij bedrijfsafval btw hoort en dat vervalt nu als het huishoudelijk afval wordt, hieraan heeft de fiscus eind 2020 goedkeuring gegeven. En het derde addertje is dat inwoners nu de inzameling betalen via de afvalstoffenheffing, terwijl scholen dan niets zouden betalen. Daar moet nog een redelijke betaling door scholen voor bepaald worden.
- De brancheorganisaties VA (Vereniging Afvalbedrijven) en NVRD (Vereniging van Reinigingsdiensten) hebben samen een manifest hierover uitgebracht.
- Rijkswaterstaat heeft de ‘Routekaart gemeenten afvalvrije scholen’ opgesteld.
4. Rollen
In onderstaand plaatje is een beeld gegeven voor de spelers die betrokken zijn bij afval op school.
Figuur 2: rollen afvalinzameling op school
Schoolbestuur, directie en docenten spelen een centrale rol voor de school zelf, daar omheen zijn inzamelaar en gemeente de primaire spelers. Schoolbestuur voor de contracten, schooldirectie voor de realisatie van afvalinzameling en verwijdering en docenten voor gedrag en educatie. Schooldirecteuren kunnen een eenvoudig afvalbeleid opstellen van 1 à 2 A4-tjes. Zie hier een opzet.
Er zijn diverse aanbieders van educatieve materialen, zoals het Natuur- en milieueducatie centrum (er zijn 160 NME-centra in Nederland) en maatschappelijke organisaties (zoals Plastic Soup Foundation, Nederland Schoon of Greenpeace). Veel gemeenten en private inzamelaars bieden ook educatief materiaal, gastlessen en excursies aan.
In het voorgaande plaatje (figuur 2) met alle spelers ontbreekt één zeer belangrijke stakeholder en dat zijn de leerlingen. Zij zijn samen met de medewerkers de gebruikers van de school. Als leerlingen minder pakjes meenemen of een eigen drinkfles gebruiken wordt er al een grote reductie bereikt. Als docenten minder printen dan gooien leerlingen ook minder weg en als de kantine er naar streeft om niets weg te gooien (liever weggeven dan weggooien), dan creëer je daar weer minder afval. Het is een uitdaging voor directie en docenten om met educatie en gedrag(sregels) te werken aan minder afval en minder zwerfafval.
- Diverse scholen, zoals Eco-Schools of de scholen die mee deden aan het project Afval op school, laten zien dat het goed te realiseren is.
- In de bibliotheek van de website Afvaleducatie.nl vind je een routeboek gedrag.
- Onder het tabblad Educatief aanbod op de pagina educatie vind je enkele geselecteerde lesmaterialen over afval, waarvan docenten zelf aangeven dat ze goed werken.
5. Besparen kan direct
Veel schooldirecteuren of het facilitair management geven aan dat besparing en/of gescheiden inzameling op afval niet mogelijk is omdat zij een lopend contract hebben met een private inzamelaar. Hier geven wij vier mogelijkheden om te besparen.
- Preventie
- Deelstromen apart afvoeren
- Verwijdering binnen contract aanpassen
- Overleg met de inzamelaar
Figuur 3: kosten gescheiden afvalinzameling (bron: rapport Afvalvrije scholen)
Preventie
Vaak wordt bij de weg naar ‘een school zonder afval’ en een circulaire economie eerst aan afval gedacht. Maar circulair betekent dat we naar inkoop en leveranciers moeten kijken. Voor kantoren is er de tool MVI-criteria, scholen kunnen hier gebruik van maken om te kijken hoe zij duurzaam in kunnen kopen. Naast het afvalcontract moet je dan ook denken aan goed geproduceerde, gerecyclede, herbruikbare of recyclebare materialen. Het voert hier te ver om er uitgebreid over uit te weiden, bij het ministerie van I&W wordt gekeken of er een aparte handleiding voor scholen moet komen.
Naast goed inkopen is het ook belangrijk dat je niet te veel inkoopt of niet te veel gebruikt. Alles wat je niet inkoopt of gebruikt wordt in beginsel ook geen afval. Het is de moeite waard om daar met leerlingen en onderzoekje naar te doen en te zien waar je kunt besparen.
Deelstromen apart afvoeren
De school uit het rekenvoorbeeld (figuur 3) is na het uitbannen van de drinkpakjes verder gegaan. Zij hebben gekeken of zij papier, plastic en gft apart aan kunnen bieden aan een afnemer. Niets in hun contract verbiedt om hiervoor aparte contracten te sluiten. En zo hebben zij slimme deals gesloten voor afzonderlijke stromen. Door er even aandacht aan te besteden maak je al snel winst.
Verwijdering binnen contract aanpassen
In het rekenvoorbeeld (figuur 3) zie je dat besparing niet alleen bij verwijdering plaats vindt, maar ook bij de zakjes die je moet kopen of de schoonmaak. Vervolgens moet je als school alert zijn op hoe je contract in elkaar zit. Meestal betaal je per leging van de rolcontainer, ongeacht of die half vol is of helemaal vol is. Door minder rolcontainers aan te bieden of kliko’s aan te bieden bespaar je veel geld. Je moet wel eerst even kijken wat daarover in het contract is afgesproken en zo nodig in overleg treden met de inzamelaar.
Overleg met de inzamelaar
Vaak zijn inzamelaars bereid om mee te denken over wat er mogelijk is binnen bestaande contracten. Het helpt om als school (of eventueel schoolbestuur) de contactpersoon van de inzamelaar uit te nodigen en te bespreken wat zij willen en kunnen doen. Naast inzameling kunnen zij vaak ondersteunen bij activiteiten, excursies en gastlessen.
6. Educatie en Gedrag
Er zijn meer dan 200 lespakketten, activiteiten en te bezoeken locaties als het gaat om afval en circulaire economie. Het is voor docenten lastig kiezen, zeker als ze ook nog eens rekening moeten houden met wat in de klas/groep ervoor en de klas/groep erna behandeld wordt. En omdat er veel onderwerpen zijn die vragen om extra aandacht in het onderwijs moeten we zorgen dat het lesmateriaal voor docenten erg makkelijk is om te gebruiken. Op de website van afvaleducatie hebben wij de lesprogramma’s neergezet waarvan wij weten dat ze goed werken.
Voor gedrag is in het project Afval op School een Aanpak gedrag ontwikkeld. In de bibliotheek van de website vind je ook een checklist, een kennisdossier en een opname van de workshop gedrag.
7. Tot slot
Invoeren van afvalscheiding is altijd zinvol, maar maak er wel goede afspraken over met de inzamelaar. Het is zonde als je het voor niets doet omdat alle afval bij elkaar gegooid wordt voor nascheiding. Als je slim met je afval omgaat kan je veel geld besparen zowel op de inzameling als ook op zakjes, schoonmaak en totale inkoop. In dit artikel hebben we daar enige tips voor gegeven.
Uiteindelijk geldt ook hier ‘meten is weten’. Door goed bij te houden hoeveel afval je verwijdert, welke stromen het zijn en wat je ervoor betaalt en bij te houden wat de overige kosten zijn krijg je een goed beeld en zal je verbaasd zijn hoeveel je bespaart. Betrek leerlingen bij deze monitoring, dat is mooie educatie en het is ‘voor het eggie’. Veel succes en plezier toegewenst.
Meer weten?
Team Afvaleducatie